Ὑποχρεωτικὴ ἐργασία στὴ Μῆλο: ἡ «Ἀνακοίνωση» τοῦ Κλωναρίδη

Ἡ «Ἀνακοίνωση» τοῦ «Ἐπάρχου» Κλωναρίδη. 1943.
Ἀρχεῖο Παύλου Κοτρωνάκη.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ἡ ἱστορία ἑνὸς ἐγγράφου ποὺ ἔγινε αἰτία νὰ ταλαιπωρηθοῦν πάρα πολλοὶ κάτοικοι τῆς Μήλου καὶ τῆς Κιμώλου τὴν περίοδο τῆς γερμανικῆς κατοχῆς.

 

Ἦταν τὸ 1943, ὅταν ἄρχισαν νὰ κατασκευάζονται στὴ Μῆλο τὰ μεγάλα ὀχυρωματικὰ ἔργα τῶν Γερμανῶν. Καὶ ὅταν ὑποχρεώθηκαν ἑκατοντάδες κάτοικοι τῆς Μήλου καὶ τῆς Κιμώλου νὰ παρέχουν, κυριολεκτικὰ «ἀντὶ πινακίου φακῆς», τὴ μυϊκή τους δύναμη γιὰ νὰ κατασκευαστοῦν τὰ ὀχυρωματικὰ ἔργα καὶ νὰ καταστεῖ ἡ Μῆλος ἕνα «Φρούριο» ἀπόρθητο. 

 

Τὸ συγκεκριμένο ἔγγραφο βρίσκεται στὴν προσωπική μου συλλογή.[1] Πρωτοδημοσιεύθηκε τὸ 2010 στὴν ἐφημερίδα «Μῆλος» τοῦ Γρηγόρη Μπελιβανάκη,[2] ἐνῶ ὑπῆρξαν καὶ ἀναδημοσιεύσεις.[3] Σὲ ὅλες αὐτὲς τὶς περιπτώσεις, ὠστόσο, τὸ ἔγγραφο δημοσιεύθηκε ἀσπρόμαυρο. Στὴ «Φωτοθήκη» δημοσιεύεται τώρα ἔγχρωμο καὶ μὲ σχόλια δικά μου, γιὰ πρώτη φορά.

Τὸ κείμενο τοῦ ἐγγράφου, ὡς ἔχει (μὲ τὴν ὀρθογραφία του):

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ

ΕΠΑΡΧΙΑ ΜΗΛΟΥ            Α  Ν  Α  Κ  Ο  Ι  Ν  Ω  Σ  Ι  Σ =========================================

Κατόπιν ἐντολῆς τῆς Γερμανικῆς Στρατιωτικῆς Δ/σεως Μήλου καλοῦνται ἅπαντες οἱ ἄρρενες κάτοικοι Μήλου καὶ Κιμώλου οἱ ἄγοντες ἡλικίαν ἀπὸ τοῦ 15ου μέχρι τοῦ 55ου ἔτους ὅπως τὴν προσεχῆ Κυριακὴν 30ην Μαΐου ἐ ἔ καὶ ὥραν ὀγδόην (8) πρωινὴν παρευρεθῶσιν ἔκαστος εἰς τὴν Κοινότητα κατοικίας του καὶ εἰς τοὺς ὑπὸ τῶν Προέδρων Κοινοτήτων ὁρισθησομένους τόπους.-

Οἱ μὴ συμμορφωθησόμενοι πρὸς τὴν ἀνωτέρω πρόσκλησιν θέλουν συλληφθῆ παρὰ τῶν Γερμανικῶν περιπόλων αἵτινες εἰδικῶς θὰ περιέλθωσιν τὴν ὕπεθρον (sic) κατὰ τὴν ἡμέραν ἐκείνην καὶ θὰ ὑποστῶσιν τὰς κυρώσεις τοῦ Γερμανικοῦ Στρατιωτικοῦ Νόμου.-

Ἐν Μήλῳ τῇ 26η Μαΐου 1943

Ὁ

Ἔπαρχος Μήλου 

Κ. Κλωναρίδης

 

Τὸ ἔγγραφο δὲν εἶναι ἀκριβῶς «πρωτότυπο», ἀλλὰ ἀντίγραφο ἑνὸς πρωτοτύπου, σύγχρονο ὅμως μὲ τὸ πρωτότυπο (τὸ ὁποῖο, προφανῶς, βρισκόταν κάποτε στὸ ἀρχεῖο τοῦ Ἐπαρχείου Μήλου). Ἡ τύχη τοῦ πρωτοτύπου αὐτοῦ, ποὺ προφανῶς ἔφερε καὶ τὴν ὑπογραφὴ τοῦ τότε «Ἐπάρχου» Κλωναρίδη, ἀγνοεῖται.

Ἀπὸ τὸ ἀρχικὸ αὐτὸ ἔγγραφο εἶχαν κατασκευαστεῖ ἕξι ἀντίγραφα, ἕνα ἀπὸ τὰ ὁποῖα εἶναι καὶ τὸ ἔγγραφο ποὺ παρουσιάζω σήμερα. Τὰ ἀντίγραφα αὐτὰ μοιράστηκαν στὶς ἕξι Κοινότητες τοῦ νησιοῦ, πιθανότατα τὴν ἐπομένη τῆς συντάξεως τοῦ πρωτοτύπου. Μὲ αὐτὰ τὰ ἔγγραφα, οἱ Πρόεδροι τῶν Κοινοτήτων διατάσσονταν ὅπως ὁρίσουν ὁ καθένας συγκεκριμένο, γιὰ τὴν Κοινότητά του, τόπο, στὸν ὁποῖο «κατόπιν ἐντολῆς τῆς Γερμανικῆς Στρατιωτικῆς Διοικήσεως Μήλου», ὑποχρεοῦνταν νὰ παρουσιαστοῦν ὅλοι οἱ ἄρρενες πολίτες τῆς Μήλου (καὶ τῆς Κιμώλου!), ἀπὸ 15 ἔως 55 ἐτῶν, τὴν Κυριακὴ 30 Μαΐου 1943, στὶς 8:00ʹ τὸ πρωί. Ὁ λόγος γιὰ τὸν ὁποῖο ἔπρεπε νὰ γίνουν ὅλες αὐτὲς οἱ συγκεντρώσεις, δὲν προσδιοριζόταν στὸ ἔγγραφο! Τὸ μόνο ποὺ προσδιοριζόταν εἶναι τὸ τὶ περίμενε ὅποιον ἄρρενα τολμοῦσε νὰ μὴν παρουσιαστεῖ ἐκεῖ ποὺ ἔπρεπε: αὐτὸς ἐπρόκειτο νὰ συλληφθεῖ «παρὰ τῶν γερμανικῶν περιπόλων» καὶ θὰ ὑφίστατο «τὰς κυρώσεις τοῦ Γερμανικοῦ Στρατιωτικοῦ Νόμου». Τυπικό, «ξερὸ» καὶ ἠθελημένα ἀόριστο τὸ ὕφος τῶν δυνάμεων κατοχῆς καὶ τῶν ἐδῶ φερεφώνων τους, ὅπως ὁ «Ἔπαρχος» Κωνσταντίνος Κλωναρίδης (δυστυχῶς, ὑπῆρξαν «φερέφωνα» τέτοια καὶ στὴ Μῆλο).

Ποιὸς ἦταν ὁ Κλωναρίδης; Ἴσως ὁ καλύτερος ἄνθρωπος ποὺ μπορεῖ νὰ μιλήσει γι᾽ αὐτὸν, εἶναι ἡ τότε ὑφισταμένη του στὸ Ἐπαρχεῖο Μήλου, Ἑλένη Νοστράκη, ἀργότερα σύζυγος Δαλαμπίρα:[4] «Δημιουργήθηκε πράγματι τὸ Ἐπαρχεῖο Μήλου καὶ εἰδοποιήθηκα νὰ πάω νὰ πιάσω δουλειὰ κατὰ τὸ Φεβρουάριο. (...) Ἔπαρχος ὀνομάστηκε ἕνας Κώστας Κλωναρίδης, ποὺ μέχρι τότε κατεῖχε τὸν τίτλο τοῦ “Ἐπιτρόπου τῆς Γερμανικῆς Διοικήσεως”.[5] Προηγουμένως ἦταν ἐπιχειρηματίας καὶ ἐργοστασιάρχης. Εἶχε στὴ Μῆλο ἐργοστάσιο τριβῆς καολίνη ποὺ ὑπάρχει ἀκόμη καὶ ἐξακολουθεῖ νὰ λέγεται “τοῦ Κλωναρίδη”.[6] Εἶχε ἐπίσης τὸ ἐργοστάσιο πάγου (ἀργότερα Φίξ) στὴν ὁδὸ Πατησίων στὴν Ἀθήνα, ποὺ κι αὐτὸ ὑπάρχει ἀκόμη ἐρειπωμένο, κι ἀπ᾽ αὐτὸ προέρχεται ἡ ὀνομασία “στάση Κλωναρίδη”. Ὁ Κλωναρίδης παρίστανε τὸν Γερμανό. Μιλοῦσε γερμανικὰ καὶ χαιρετοῦσε μὲ τὸ δεξὶ χέρι τεντωμένο μπροστά, ἀ λὰ Χίτλερ. Συμπαθοῦσε πολὺ τοὺς Γερμανοὺς καὶ καθόλου τοὺς Ἕλληνες. Στὴ Μῆλο τὸν μισοῦσαν. Μετὰ τὸν πόλεμο καταδικάστηκε ἀπὸ δικαστήριο δωσιλόγων, γιὰ “ἐθνικὴ ἀναξιότητα”».[7]

Ὑποψιάζομαι ὅτι ἡ Ἑλένη Δαλαμπίρα, ὡς Γραμματέας, τότε, τοῦ Ἐπαρχείου Μήλου, ἦταν καὶ ὁ ἄνθρωπος ποὺ ὑποχρεώθηκε νὰ «χτυπήσει» τὸ ἔγγραφο στὴ γραφομηχανὴ τοῦ Ἐπαρχείου, ἀκολουθώντας χειρόγραφο, ἴσως, τοῦ ἴδιου τοῦ Κλωναρίδη. Νὰ τὶ γράφει ἡ ἴδια: «Οἱ ὑπάλληλοι ἤμασταν τρεῖς, καὶ οἱ τρεῖς ἀπὸ τὴ Μῆλο. (...) Τελευταῖα καὶ μικρότερη ἐγώ. Στὴν ἀρχὴ μοῦ εἶπαν νὰ γράφω στὸ “Πρωτόκολλο” τὰ εἰσερχόμενα καὶ τὰ ἐξερχόμενα, ὕστερα μοῦ ἔδωσαν νὰ ἀντιγράφω γράμματα στὴ γραφομηχανή. Ἐγὼ ἀπὸ γραφομηχανὴ δὲν εἶχα ἰδέα καὶ χρειάστηκε νὰ μάθω τὴ χρήση της μὲ τὴ μέθοδο τοῦ πειράματος. Ἀλλὰ καὶ ἀφοῦ ἀνακάλυψα πῶς λειτουργοῦσε, ἔγραφα ἀργὰ καὶ ἔκανα λάθη.[8] Ἔσκιζα ἄπειρα χαρτιὰ πρὶν καταλήξω σὲ κάποιο παραδεκτὸ ἀποτέλεσμα. Μὲ κατεῖχε διαρκῶς ὁ φόβος ὅτι δὲ θὰ πρόφταινα νὰ ἔχω τὴ δουλειὰ ἕτοιμη ἐγκαίρως. Ἔτρεμα τὸν Κλωναρίδη πὼς θὰ μοῦ ἔκανε παρατήρηση».[9]

Στὸ Ἐπαρχεῖο, λοιπόν, κατασκευάστηκαν ἕνα πρωτότυπο καὶ ἕξι ἀντίγραφα (στὴ γραφομηχανή, μὲ καρμπόν). Ἕνα ἀπὸ αὐτὰ τὰ ἕξι εἶναι καὶ τὸ ἔγγραφο τῆς σημερινῆς ἀνάρτησης – πιθανῶς, τὸ μόνο σωζόμενο. Δὲν μπορῶ νὰ προσδιορίσω σὲ ποιὰ ἀπὸ τὶς ἕξι Κοινότητες εἶχε παραδοθεῖ· τὸ μόνο σαφὲς εἶναι ὅτι πρωτοκολλήθηκε τὴν ἐπομένη τῆς συντάξεως τοῦ πρωτοτύπου, ὁπότε καὶ ἔλαβε ἀριθμὸ (μὲ μελάνι): «233 27/5/1943». Κάποιος ὑπάλληλος, ἐνδεχομένως ὁ Γραμματέας τῆς Κοινότητας (ἢ ἴσως ὁ ἴδιος ὁ Πρόεδρος), σημείωσε κάτω δεξιὰ (μὲ κόκκινο μολύβι): «Ἐνηργήσαμεν», τὸ ὁποῖο μπορεῖ ἴσως νὰ ἐρμηνευτεῖ: «εἰδοποιήσαμε τὸν πληθυσμό», ἤ: «ὁρίσαμε τόπο συγκεντρώσεως καὶ μαζέψαμε ἐκεῖ ὅλους τοὺς ἄρρενες».[10] Σὲ κάθε περίπτωση, τὸ ἔγγραφο αὐτὸ σηματοδοτεῖ τὴν ἐπίσημη ἔναρξη μιᾶς καινούργιας μεγάλης ταλαιπωρίας γιὰ τοὺς κατοίκους τῆς Μήλου καὶ τῆς Κιμώλου, ποὺ στὸ ἐξῆς (καὶ γιὰ τὸν ἐπόμενο ἐνάμισι χρόνο περίπου) ἦταν ὑποχρεωμένοι νὰ παρέχουν τὴ μυϊκή τους δύναμη προκειμένου νὰ ἐκτελεστοῦν τὰ μεγάλα ὀχυρωματικὰ ἔργα τῶν Γερμανῶν.

Ὅπως σημειώνει ὁ Μανώλης Πελοποννήσιος, «ἀπὸ τὴν πρώτη ἡμέρα τῆς κατοχῆς τους στὴ Μῆλο, [οἱ Γερμανοὶ] ἐπιδόθηκαν στὴν κατασκευὴ ὀχυρωματικῶν ἔργων ποὺ θὰ ἐξασφάλιζαν τὴν προστασία τοῦ προσωπικοῦ τους καὶ γενικότερα τοῦ νησιοῦ ἀπὸ ἀεροπορικὲς καὶ ναυτικὲς ἐπιθέσεις. Στὴν ἀρχὴ σὲ ἀργὸ ρυθμὸ καὶ σὲ φρενήρη ἀπὸ τὸν Ἰούνιο 1943 ἔως τὸ φθινόπωρο τοῦ 1944».[11]  Καὶ ὁ Γιάννης Χαλκουτσάκης διαπιστώνει: «ὅλα αὐτὰ τὰ ἐξετέλεσαν μὲ τὴ χαρακτηριστικὴ μεθοδικότητά τους, καὶ ὅταν ἔφτασε ὁ καιρός, ὅλα ἦταν ἕτοιμα. Ἡ Μῆλος εἶχε γίνει ἕνα πολὺ ἰσχυρὸ στρατιωτικὸ ἔρεισμα ποὺ θὰ ἀπαιτοῦσε πολλὲς καὶ αἱματηρὲς προσπάθειες γιὰ νὰ καταληφθεῖ».[12]

Ἡ ὀχύρωση τοῦ νησιοῦ ἔγινε μὲ τὴν ἐκμετάλλευση τῆς ἐργασίας τῶν κατοίκων τῆς Μήλου καὶ τῆς Κιμώλου. Ὑπάρχουν ἀκόμα ἐν ζωῇ ἄνθρωποι πού, μικρὰ παιδιὰ τότε, εἶχαν ὑποχρεωθεῖ νὰ «προσφέρουν» τὶς ὑπηρεσίες τους στὰ γερμανικὰ ἔργα. Σὲ ἐπόμενη ἀνάρτηση θὰ ἀναφερθῶ σὲ μαρτυρίες τέτοιων ἀνθρώπων καὶ θὰ δημοσιεύσω ἕνα ἀκόμα σχετικὸ ἔγγραφο, αὐτὴν τὴ φορὰ ἀπὸ τὸ ἀρχεῖο Καμπούρη.

 

[1] Τὸ ἀγόρασα σὲ δημοπρασία τὸν Ἰούνιο τοῦ 2009, καὶ τὸ φθινόπωρο τοῦ ἴδιου ἔτους τὸ ἔθεσα ὑπόψη τοῦ Γρηγόρη Μπελιβανάκη, ὁ ὁποῖος ἀπὸ σύμπτωση, τότε, ἐπεξεργαζόταν τὴν τελικὴ μορφὴ τοῦ βιβλίου του «Οἱ Γερμανοὶ στὴ Μῆλο 1941-1945».

[2] Φ. 361, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2010, σ. 9.

[3] Βλ. τὸ βιβλίο τοῦ Μανώλη Πελοποννήσιου «Ἡ Κίμωλος στὸ Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο καὶ στὴν Κατοχή» [Μανώλης Ἀργύρη Πελοποννήσιος, «Ἡ Κίμωλος στὸ Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο καὶ στὴν Κατοχή. Συμβολὴ Μήλου-Σίφνου-Σερίφου». Βʹ ἔκδοση συμπληρωμένη, Ἐκδόσεις Κ. Μ. Ζαχαράκης, Ἀθήνα 2011, σ. 133] καὶ, τέλος, τὸ βιβλίο τοῦ Γρηγόρη Μπελιβανάκη «Οἱ Γερμανοὶ στὴ Μῆλο 1941-1945» [Γρ. Μπελιβανάκης, «Οἱ Γερμανοὶ στὴ Μῆλο 1941-1945», Ἀθήνα 2011, σσ. 100-101].

[4] Ἡ Ἑλένη Δαλαμπίρα, μεγάλη πνευματικὴ μορφὴ τῆς Μήλου, ἔφυγε ἀπὸ αὐτὴν τὴ ζωὴ πλήρης ἡμερῶν, τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 2021.

[5] Μετέπειτα ἰδιοκτησίας τῆς ἑταιρείας τσιμέντων «Τιτάν», σημερινὸ Συνεδριακὸ Κέντρο Μήλου.

[6] Ὁ ἴδιος ὁ Κλωναρίδης, φανατικὸς γερμανόφιλος, εἶχε αὐτοονομαστεῖ «Ἐπίτροπος τῆς Γερμανικῆς Διοικήσεως». Κανεὶς δὲν τοῦ εἶχε δώσει ἐπισήμως αὐτὸν τὸν τίτλο!

[7] Ἑλένη Δαλαμπίρα, «Μιὰ γενιὰ μεγαλώνει στὸν πόλεμο», σ. 109. Ἔκδοση τῆς συγγραφέως, Ἀθήνα 1988.

[8] Πράγματι, τὸ παρὸν ἔγγραφο περιέχει ἕνα ὀρθογραφικὸ λάθος: «τὴν ὕπεθρον», στὴν προτελευταῖα γραμμή.

[9] Ἑλένη Δαλαμπίρα, ὅπ. π.

[10] Τὸ ἔγγραφο εἶναι «χτυπημένο» σὲ γραφομηχανὴ μὲ καρμπόν, τὸ χαρτὶ εἶναι ὑποκίτρινο καὶ σὲ δεύτερη χρήση, ἀφοῦ προφανῶς προέρχεται ἀπὸ κάποιο μεγάλο τυπωμένο βιβλίο ἐν εἴδει λογιστικοῦ τετραδίου ἢ βιβλίου πρωτοκόλλου (ἡ σελίδα εἶναι κομμένη μὲ ψαλίδι - μᾶλλον πρόκειται γιὰ χαρτὶ ἀπὸ βιβλίο καταχωρήσεων δικαστικοῦ χαρακτήρα, ἀφοῦ στὴν ἐμπρὸς ἀλλὰ καὶ στὴν πίσω ὄψη τοῦ ἐγγράφου διακρίνονται ἀκόμα τυπωμένες φράσεις ὅπως «χρονολογία ἀποφάσεως» καὶ «διάρκεια ποινῆς». Σὲ κάθε περίπτωση εἶναι σαφὴς ἡ ἔνδεια μέσων ποὺ μάστιζε τὴν ἐποχὴ ἐκείνη τὸ Ἐπαρχεῖο Μήλου, ἀφοῦ ἐλλείψει χαρτιοῦ «ἀνακύκλωναν» μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο παλιὰ κατάστιχα καὶ τὰ χρησιμοποιοῦσαν στὶς γραφομηχανές τους). Ὑπογραφὴ τοῦ ἴδιου τοῦ Κλωναρίδη δὲν ὑπάρχει (ἀφοῦ τὸ παρὸν ἔγγραφο εἶναι ἀντίγραφο). Ἡ «Ἀνακοίνωση» δακτυλογραφήθηκε στὶς 26 Μαΐου, πῆρε πρωτόκολλο στὶς 27, μέχρι τὶς 29 Μαΐου οἱ Πρόεδροι τῶν Κοινοτήτων εἶχαν ὀρίσει, λογικά, καὶ κοινοποιήσει στὸν κόσμο τοὺς σχετικοὺς τόπους συγκέντρωσης καὶ ἔτσι ἀπὸ τὶς 30 Μαΐου 1943 ἄρχισε γιὰ τὸν τάλαινα πληθυσμὸ τῆς Μήλου μιὰ καινούργια Ὀδύσσεια.

[11] Μανώλης Πελοποννήσιος, ὅπ. π. σ. 129.

[12] Γιάννης Χαλκουτσάκης, «Ἡ Μήλος στὴν Κατοχή», σ. 77. Μορφωτικὸς καὶ Κοινωνικὸς Σύλλογος Μήλου, 1995.

 

 

Τὰ σχόλιά σας εἶναι εὐπρόσδεκτα!
Ἀφῆστε ἕνα σχόλιο γι’ αὐτὴν τὴ δημοσίευση χρησιμοποιῶντας τὸν σύνδεσμο ποὺ ἀκολουθεῖ: